Công chúa An Tư và khoảng trống tư liệu lịch sử

An Tư (Thiên Tư), công chúa, cùng với Huyền Trân công chúa là 2 vị công chúa nổi tiếng nhất lịch sử nhà Trần vì những cuộc hôn nhân mang tính trọng đại. Nếu Huyền Trân được biết đến với nhan sắc khiến người đối diện chỉ biết nín thở ngắm nhìn, thì An Tư lại mang vẻ đẹp thanh nhã như châu ngọc. Theo dân gian thì công chúa An Tư có tư chất “hoa sen tịnh đế”, còn gọi là “tịnh đế liên” (tức một cuống nở hai bông hoa, thể hiện sự quý hiếm thuần khiết). Cũng như các nàng công chúa thời Trần, An Tư được dạy dỗ rất cẩn thận, am hiểu âm luật, cầm kỳ thi họa, tiếng đàn của nàng được sánh như mây bay nước chảy, ngàn điểu cùng bay.

Về thân phận, An Tư công chúa là con gái út của vua Trần Thái Tông, em gái của vua Trần Thánh Tông và là cô ruột của vua Trần Nhân Tông. Không có tài liệu nói về năm sinh, năm mất của công chúa.

Nhìn vào bối cảnh lịch sử giai đoạn đó, đất nước ta bị giặc Nguyên đặt trong tình thế nước sôi lửa bỏng mới thấy hết sự hy sinh lớn lao vì nạn nước của An Tư công chúa.

Năm 1279, sau khi đánh bại nhà Tống, làm chủ toàn bộ lãnh thổ Trung Hoa, Nguyên Thế Tổ Hốt Tất Liệt đã có dã tâm thôn tính nước ta phục thù thất bại lần thứ nhất năm 1258. Năm 1282, Toa Đô mang 50 vạn quân theo đường biển tiến đánh Chiêm Thành, rồi chờ sẵn ở đó đợi khi Trấn Nam Vương Thoát Hoan - con trai Hốt Tất Liệt mang 50 vạn quân từ phía Bắc đánh xuống nước ta, sẽ từ phía Nam đánh ra tạo thành hai gọng kìm nhằm bóp nát binh lực nhà Trần.

Cuối năm 1284, đại quân của Thoát Hoan tràn vào, thế mạnh như bão lốc. Quân ta thua ở Chi Lăng, rồi Vạn Kiếp rồi Đông Bộ Đầu. Vua Nhân Tông và Thượng hoàng Thái Tông phải bỏ Thăng Long chạy về Thiên Trường. Thế quân Nguyên mỗi lúc một lớn, chúng chiếm đóng khắp nơi.

Trước sức mạnh của giặc, Thượng hoàng Trần Thái Tông cử Trần Khắc Chung đem thư đến trại giặc Nguyên xin giảng hòa cốt để ngăn thế quân địch, kéo dài thời gian củng cố lực lượng nhưng Toa Đô cậy thế mạnh không chấp nhận. Quân Nguyên đổ bộ đánh quân nhà Trần trên các mặt trận. Tướng Trần Bình Trọng hy sinh ở bờ sông Thiên Mạc, chiến sự rơi vào cục diện bất lợi cho quân dân Đại Việt. Nhiều tôn thất nhà Trần như Trần Kiện, Trần Nhượng và Hoàng thân Trần Ích Tắc, Trần Tú Viên,... mang gia quyến chạy sang trại giặc.

Đầu năm 1285, quân Nguyên Mông đánh tới Gia Lâm, vây hãm Thăng Long. Thái thượng hoàng Trần Thánh Tông và vua Trần Nhân Tông đi thuyền nhỏ ra vùng Tam Trĩ, còn thuyền ngự thì đưa ra vùng Ngọc Sơn đánh lạc hướng nhưng vẫn bị thủy quân giặc phát hiện, bao vây Tam Trĩ, suýt bắt được hai vua.

Trong tình thế vô cùng cấp bách đó, triều đình buộc phải tìm kế hoãn binh để có thời gian củng cố lực lượng, tổ chức chiến đấu. Kế sách cuối cùng là đưa An Tư công chúa cho Thoát Hoan để thư nạn cho nước.

Về việc cống nạp An Tư công chúa cho Thoát Hoan cũng chỉ được đề cập sơ sài trong tư liệu lịch sử:

Đại Việt sử ký toàn thư ghi ngắn gọn: “Vua Trần sai người đưa công chúa An Tư đến cho Thoát Hoan là có ý làm giảm bớt tai họa cho nước vậy”.

Việt sử tiêu án ghi: “Thoát Hoan lên sông Nhĩ Hà, cột liền bè vào làm cầu, cho quân qua sông. Quân ta theo hai bên sông lập đồn để cự lại không được. Ngày đã về chiều, quân giặc qua được sông vào kinh thành, vua sai đưa Thiên Tư công chúa (tức An Tư) cho chúng, để thư nạn cho nước”.

Hiện có rất ít tư liệu nói cụ thể về hoạt động của An Tư bên kia chiến tuyến - sau được cống nạp. Công chúa được cho là đã làm nhiệm vụ mật báo nhiều tin tức quan trọng, là một “điệp viên cao cấp”, “tình báo” của nhà Trần, cung cấp những bí mật quân sự của giặc; hoặc giả công chúa đã làm Thoát Hoan đắm say nhan sắc mà sao nhãng việc quân?

Nhưng có một sự thật là sau khi công chúa An Tư được dâng cho Thoát Hoan, thế nước bớt căng thẳng đi nhiều. Có được thời gian hòa hoãn, không lâu sau đó, nhà Trần tổ chức lại lực lượng, xốc lại quân đội và bắt đầu phản công ở hầu khắp các mặt trận khiến cho quân Nguyên đại bại, Trấn Nam vương Thoát Hoan phải nhục nhã chui vào ống đồng để lên xe bắt quân kéo tháo chạy về phương Bắc.

Từ đó về sau, số phận nàng công chúa xinh đẹp cũng ‘biệt vô âm tín’. Không có tài liệu chính thống nào ghi chép thêm về cuộc đời và kết cục của An Tư sau khi nàng được tiến cống cho Thoát Hoan. Song, không thể phủ nhận sự hy sinh thầm lặng của công chúa đã góp phần làm nên chiến thắng Nguyên Mông lần thứ 2.

Sau chiến thắng, tháng 7/1285, hoàng tộc Trần làm lễ tế lăng miếu, hân hoan khen thưởng công thần, tướng lĩnh. Không một ai nhắc đến công chúa An Tư! Không biết nàng còn sống hay đã chết trong đám loạn quân? hoặc đã được đưa về Trung Quốc hay bị lưu lạc nơi nào?

Chỉ có sách “An Nam chí lược” của Lê Tắc - một thuộc hạ của Trần Ích Tắc và Trần Kiện theo chủ chạy sang nhà Nguyên, sống lưu vong chép rằng: “Trước Thái tử (Thoát Hoan) lấy người con gái nhà Trần sinh được hai con”. Tuy nhiên, qua việc dẫn chính tài liệu "An Nam chí lược", một nhà nghiên cứu đã chỉ ra người con gái sinh hai con với Thoát Hoan là con gái Trần Di Ái, em Trần Tú Viên chứ không phải công chúa An Tư.

Các sử gia thời xưa thật đã không công bằng với An Tư công chúa!

Thật xót xa cho những nàng công chúa thời xưa. Họ buộc phải đặt lợi ích của dân tộc, quốc gia lên hàng đầu, hy sinh hạnh phúc cá nhân, chấp nhận những cuộc hôn nhân đẫm mùi chính trị, đầy toan tính. Dù xuất thân cao quý, họ cũng không thể tự quyết định số phận mình, không được sống cho mình mà chỉ là những quân cờ trong tay những người cha, người anh đế vương đầy tham vọng. Về khía cạnh nào đó, số phận của một số nàng công chúa thậm chí nhiều khi còn bất hạnh hơn cả dân thường.

An Tư công chúa - một mình đi vào cuộc chiến, dâng trọn thanh xuân của người con gái và cả tính mạng mình, chấp nhận gian khổ, tủi nhục, thậm chí cả cái chết. Chính người con gái mảnh mai, liễu yếu đào tơ ấy đã gánh trọng trách lớn lao và một sứ mệnh mang tính sống còn của dân tộc, quyết định sự thành bại của cuộc chiến chứ không phải là một đạo quân hùng hậu nào. Một sự hy sinh, cống hiến rất lớn cho đất nước, đóng góp quan trọng trong chiến thắng ngoại xâm vang dội của dân tộc, vậy mà không hề được sử sách nhắc đến?

Tuy nhiên, các học giả ngày nay đã có sự nhìn nhận, đánh giá về sự hy sinh cũng như công lao lớn của công chúa An Tư với đất nước,với dân tộc:

Giáo sư Phạm Đức Dương, Chủ tịch Hội Khoa học Đông Nam Á của Việt Nam viết: "Nhà Trần trở thành triều đại vinh quang nhất trong lịch sử Đại Việt vì đã ba lần chiến thắng quân Nguyên, một đội quân đã từng làm mưa làm gió khắp Á- Âu. Trong chiến công chung đó người ta ghi nhận sự đóng góp hy sinh thầm lặng của những người phụ nữ, trong đó có công chúa An Tư. Người con gái "lá ngọc cành vàng ấy" đã vì nợ nước mà ra đi không trở lại. …".

Theo PGS.TS. Nguyễn Bích Thu, Học viện Khoa học Xã hội: “An Tư tượng trưng cho cái đẹp biết dấn thân, mang một ý nghĩa lớn lao có thể lay chuyển hàng binh thế trận. Sự hi sinh thầm lặng nhưng quyết liệt của An Tư, một nữ trung hào kiệt đáng sánh ngang với Trần Quốc Toản, Trần Bình Trọng. Và trường hợp của nàng đáng được lưu danh như tên tuổi các bậc tiền nhân nhà Trần”.

Hy vọng là sẽ có thêm những nghiên cứu, đánh giá, nhìn nhận đúng về các nhân vật lịch sử.