Ngô Thì Nhậm - chuyện thời thế, thế thời phải thế.

Trong dòng chảy lịch sử Việt Nam có biết bao câu chuyện người, chuyện vương triều để lại cho hậu thế những bài học giá trị để tới ngàn đời. Trăm năm trôi qua, hậu thế nhìn nhận lại cả một kiếp người, cả một triều đại sẽ thấy được bài học đúng sai, phải trái.
Nhưng đối với chính người trong cuộc, việc lựa chọn đường đi trước những ngã rẽ cuộc đời và cạm bẫy luôn là những thử thách với lương tâm, đức hạnh và bản lĩnh.
Và người sĩ phu Bắc Hà Ngô Thì Nhậm giữa một thời đại bể dâu loạn lạc đã để dành cho thế hệ sau chúng ta những bài học lớn lao mà cho tới ngày nay còn nguyên giá trị.
***
1. Tài hoa và sự lựa chọn can đảm:
Ngô Thì Nhậm (hay Ngô Thời Nhiệm) sinh năm 1746 trong một gia đình thế tộc, dòng dõi nhiều người làm quan. Với gia thế thuận lợi cùng với tài năng của mình mà ông làm quan tới chức Đốc Đồng Kinh Bắc và Lạng Sơn – đồng cấp với người cha của ông.
Nhưng thế kỷ 18 là giai đoạn những tập đoàn phong kiến Lê, Trịnh, Nguyễn đã mạt. Sau hàng trăm năm chiến tranh tàn tạ, đất nước đã kiệt quệ. Trong chốn quan trường nhiễu nhương cùng sự tranh đoạt quyền bính, mà đỉnh điểm là vụ án năm Canh Tý 1780, ông bị liên lụy và phải trú ẩn về Nam Định lánh nạn.
Vụ án năm Canh Tý tưởng chừng chỉ là một trong vô vàn những tranh giành quyền lực thời đó, song đây chính là khởi đầu của sự sụp đổ cho 200 năm Trịnh Nguyễn phân tranh. Ngay khi đàng ngoài đang lầm than loạn lạc mà không có một người lãnh đạo thực sự, đạo quân Tây Sơn do vị tướng quân bách chiến bách thắng Nguyễn Huệ dẫn đầu đã nhanh chóng quét sạch tập đoàn phong kiến họ Trịnh.
Trong hoàn cảnh đất nước chia cắt đã 200 năm, trong mắt rất nhiều sĩ phu Bắc Hà thời đó, Tây Sơn đến từ đàng trong như một đạo quân … nước ngoài tới xâm chiếm, hay một đạo quân nông dân tới từ miền heo hút xa xôi. Họ tẩy chay, xa lánh, đề phòng. Coi những người ra giúp Tây Sơn là phản bội.
Chỉ có số ít những sĩ phu như Phan Huy Ích, Đặng Tiến Đông, Ngô Văn Sở, Ngô Thì Nhậm, … đã can đảm đầu quân cho Tây Sơn thay vì níu giữ lấy những kèo cột đã mục ruỗng. Giữa dăm bảy thế lực cát cứ không ngừng thâu tóm quyền lực, việc lựa chọn cho mình một con đường, một minh chủ hẳn không dễ dàng gì. Điều ấy cần sự nhìn nhận thời cuộc thấu đáo cùng với bản lĩnh thực sự.

Vị minh chủ áo vải cờ đào Nguyễn Huệ đã nhanh chóng nhận ra thực tài của Ngô Thì Nhậm mà thốt lên rằng: “Thật là Trời để dành ông cho ta vậy”.

2. Quyết định chiến lược:
Cuối năm 1788, vua Lê Chiêu Thống để giành giật quyền lực vốn chưa bao giờ thực sự thuộc về mình, đã cầu viện nhà Thanh đưa quân sang nước ta. Tiếng là sang phù nhà Lê, nhưng ngầm ý vua tôi nhà Thanh họp bàn với nhau là tiện đường thâu tóm lại “đất Giao Chỉ xưa”.
Đạo quân 29 vạn quân nhà Thanh đông đảo kéo tới, cùng với đó là những bè đảng phong kiến trong nước tập hợp lại dẫn đường cho giặc. Tướng Ngô Văn Sở học cách đánh của Lê Thái Tổ năm xưa tiêu diệt đạo quân của Vương Thông, Liễu Thăng nhà Minh, định đưa quân lên mạn ngược mai phục. Ngô Thì Nhậm với tầm nhìn sâu sắc đã nhận ra mấu chốt vấn đề mà can rằng:
“Việc thiên hạ, tình tuy giống nhau mà thế có khác nhau, sự được mất do đó cũng khác hẳn. Xưa kia, nước ta bị phụ thuộc vào Trung Quốc, quân Minh buông tuồng làm điều tàn bạo. Người cả nước ai cũng muốn đuổi chúng đi. Cho nên vua Lê Thái Tổ chỉ gọi một tiếng là xa gần hưởng ứng, hào kiệt trong nước kéo đến như mây tụ. Mỗi lúc đánh nhau với giặc, người trong nước chỉ lo quân mình bất lợi. Mỗi khi có tin thắng trận, ai nấy đều hết sức vui mừng. Lòng người như thế, nên hễ chỗ nào có quân mình mai phục, thì người ta đều giấu kín cho, khiến giặc không hề biết. Sở dĩ thắng được giặc, đều bởi cớ ấy. Ngày nay, những người bề tôi trốn tránh của nhà Lê, đâu đâu cũng có nghe tin quân Thanh sang cứu, họ đều nghển cổ mà trông. Sĩ dân cả nước, giành nhau mà đón chúng. Quân ta mai phục ở đâu, địa thế hiểm hay không, số quân nhiều hay ít, quân giặc chưa biết thì họ đã báo trước với chúng. Chúng sẽ nhân kế của ta mà lập kế của chúng, rồi bốn mặt kéo đến vây bắt. Quân cơ đã bị tiết lộ, tự nhiên mất hết điều tiện lợi. ấy là mình tự hãm mình vào chỗ chết. Còn hòng đánh úp được ai?”
Lời can ấy thể hiện tầm nhìn sâu sắc thấu đáo vấn đề, khả năng thuyết phục khéo léo đã thay đổi hoàn toàn cục diện chiến lược của cuộc chiến.
Với kế sách của Ngô Thì Nhậm, quân Tây Sơn rút về Tam Điệp – Biện Sơn bảo toàn lực lượng, tạo thành một phòng tuyến vững chắc chờ vua Quang Trung đích thân đưa đại binh tới xung trận. Vậy là một lời can đúng cách, đúng thời điểm đã cứu được hàng vạn binh mã, góp phần tạo nên chiến thắng Kỷ Dậu 1789 vĩ đại.

3. Câu đối bất hủ:
Ngô Thì Nhậm từng nắm vai trò thượng thư bộ Lại của triều Tây Sơn - chức vụ cao nhất trong Lục bộ (6 bộ thời phong kiến gồm: bộ Lại, bộ Lễ, bộ Hộ, bộ Công, bộ Hình, bộ Binh), ông phụ trách những việc quan tước, thăng thưởng, bổ nhiệm quan lại,… tương tự như bộ phận nhân sự ngày nay vậy. Chính ở vị trí này, ông đã gặp phải kẻ mà sau này mang mối thâm thù với ông: Đặng Trần Thường.
Tương truyền, một lần Đặng Trần Thường tới xin ông tiến cử. Trông thấy vẻ khúm núm làm mất phong độ của kẻ sĩ, ông nói thẳng thừng:
“Ở đây cần dùng người vừa có tài vừa có hạnh, giúp vua cai trị nước. Còn muốn vào luồn ra cúi thì đi nơi khác.”
Một lời nói thẳng có thể khó nghe, nếu như gặp một người biết phải trái đúng sai sẽ coi đó như một bài học sửa chữa cho mình tốt hơn, đường hoàng hơn. Nhưng với Trần Thường, ấy là nỗi hổ thẹn trở thành thâm thù mang theo trên chặng đường vào Nam theo Nguyễn Ánh. Để rồi nhiều năm sau, khi Tây Sơn sụp đổ, Đặng Trần Thường làm đến Binh Bộ thượng thư cho triều Nguyễn.
Ngô Thì Nhậm cùng nhiều công thần của triều Tây Sơn bị bắt về xử phạt tại Văn Miếu. Người chủ tọa trong buổi trả thù ấy lại chính là Đặng Trần Thường.
Với tư cách ngạo nghễ của mình, Trần Thường bèn đưa ra vế đối:
“Ai công hầu, ai khanh tướng, vòng trần ai, ai dễ biết ai”
Lời đối đưa ra, cũng là lời hả hê ngạo mạn, ý gợi lại câu chuyện xưa khi bị Ngô Thì Nhậm mắng, rằng khi đó Trần Thường chỉ là kẻ tay không quyền lực, nay thì “ai dễ biết ai” – tựa như một câu hỏi tu từ lửng lơ nhưng chính trong câu đối đã gài sẵn câu trả lời với chữ “trần” là tên đệm của Đặng Trần Thường.
Và Ngô Thì Nhậm đã thẳng thừng đối lại:
“Thế Xuân Thu, thế Chiến Quốc, chuyện thời thế, thế thời phải thế”
Lời đối đáp lại vừa chỉnh về câu chữ, khi cái tên chức tước “công hầu, khanh tướng” được đáp lại bằng cái tên của thời cuộc “Xuân Thu, Chiến Quốc”. Chữ “trần” được đáp bằng chữ “thời” cũng là tên đệm của Ngô Thì Nhậm (hay Ngô Thời Nhiệm).
Về mặt ý nghĩa, lời đối đáp lại cao hơn rất nhiều.
Ý nghĩa câu đối của Trần Thường khái quát nên cách sống mà Trần Thường lựa chọn cho chính mình: trọng quyền lực, dùng mọi cách luồn cúi, nịnh nọt, toan tính để thỏa mãn tham vọng chức tước của bản thân.
Lời đáp trả của Ngô Thì Nhậm cũng thẳng thắn nói lên cách ông lựa chọn cho cuộc đời mình: dẫu cho trăm cuộc bể dâu, cả khi thịnh lẫn khi thất thế (thế thời phải thế) đi chăng nữa, thì cốt cách người quân tử, phong độ của kẻ sĩ vẫn giữ nguyên vẹn.
Một bên chỉ quan tâm chức tước địa vị của cá nhân, một bên nhìn vào thời thế, vào cốt cách. Khi 2 vế đối đặt cạnh nhau đã cho thấy cái tầm của Ngô Thì Nhậm.
Thế nên, dù Trần Thường tức lắm, ép Ngô Thì Nhậm sửa lại thành “thế đành theo thế” nhưng không được. Hắn bèn ngầm cho người tẩm độc vào roi đánh ông. Phan Huy Ích không bị đánh bằng roi độc nên còn sống. Riêng với Ngô Thì Nhậm, chất độc ngấm vào tạng phủ nên ít ngày sau ông mất.
***
Cuộc đời vị sĩ phu Ngô Thì Nhậm tài hoa nhưng bi tráng và dang dở như triều đại Tây Sơn vậy. Tuy nhiên những câu chuyện, tấm gương về sự ngay thẳng, bài học về cách sống ông để lại cho hậu thế mãi mãi còn nguyên giá trị. Để hàng trăm năm sau, hậu nhân bước đi trên những con đường mang tên ông, tới thăm sân trường Văn Miếu lại nhớ về một vị sĩ phu Bắc Hà đáng kính của một thời đại oanh liệt.