Danh tướng Nguyễn Xí

Nguyễn Xí (1396-1465) là khai quốc công thần của triều Hậu Lê, từng phò trợ bốn đời vua là Lê Thái Tổ (tức Lê Lợi), Lê Thái Tông, Lê Nhân Tông và Lê Thánh Tông.
Theo Đại Việt thông sử, ông quê ở xã Thượng Xá, huyện Chân Phúc (nay là xã Nghi Hợp, Nghi Lộc, Nghệ An), cha làm nghề buôn muối. Năm 9 tuổi, sau khi cha mất, Nguyễn Xí cùng anh trai tới Lam Sơn đầu quân cho Lê Lợi và được cho làm gia thần. "Khi tuổi hơi lớn thì vũ dũng hơn người, vua quý như con đẻ", sách viết. Nguyễn Xí sau đó được giao quản lý quân Thiết đột.

Năm 1418, Nguyễn Xí khi ấy 22 tuổi đã tham gia quân khởi nghĩa Lam Sơn, cùng Lê Lợi vào sinh ra tử khi bị quân sĩ nhà Minh vây đánh, phải rút lên núi Chí Linh cầm cự suốt 3 tháng. Ông sau đó lập nhiều công trạng nên được phong làm Đại tướng quân, chỉ huy đội tinh binh và đại thắng ở nhiều trận chiến lớn. "Lúc ấy ông 30 tuổi, cùng Lê Triện hợp sức đánh Thành Sơn hầu Vương Thông nhà Minh ở Ninh Kiều, Tốt Động, đại thắng quân Minh...",
Đại Việt thông sử viết. Trong một trận chiến tiếp viện cho quân bị tướng nhà Minh vây đánh (năm 1427), voi của Nguyễn Xí bị sa lầy nên ông bị bắt giam. Nhân đêm mưa gió, ông dùng kế lừa quân gác ngục, trốn thoát, về yết kiến vua. Vua mừng lắm, sai cầm quân ở trận đánh kết thúc khởi nghĩa Lam Sơn, buộc nhà Minh rút về nước.
Lại nói về thời điểm Nguyễn Xí mới tham gia cùng Lê Lợi dựng cờ khởi nghĩa, một trong những vị trí đầu tiên ông được giao trông coi chính là chăm sóc bầy chó săn. Dưới sự huấn luyện và chăm sóc của vị danh tướng Nghệ An, bầy chó săn trở thành đội quân đặc biệt, từ đi đứng ăn ngủ cho tới tác chiến đều nhịp nhàng theo nhạc lệnh.
Những lúc nghĩa quân bị vây hãm, hết lương thực, đàn chó đi săn thú, bắt chim về làm thức ăn. Khi xung trận, Nguyễn Xí điều khiển bầy chó lăn xả vào trận làm quân giặc hoảng sợ. Tên tướng nhà Minh là Mã Kỳ, mỗi khi nghe đến đội quân khuyển của ông lại kinh hãi.
Có lần, Nguyễn Xí cho buộc vào cổ đàn chó những chiếc đạc (chuông) ngựa, khi chó chạy sẽ phát ra tiếng kêu như kỵ mã. Ban đêm, ông dẫn quân đến vây trại giặc Minh rồi cho đánh trống reo hò ầm ĩ, xua chó chạy quanh trại.
Quân Minh nghe tiếng đạc ngựa, lại thấy tiếng trống thúc, quân reo rất hốt hoảng tưởng bị tấn công, nhưng không rõ binh lực thế nào nên không dám ra đánh. Chúng đành dùng cung nỏ bắn ra như mưa. Cứ làm như vậy đến gần sáng, nghĩa quân thu nhặt được hàng vạn mũi tên.
Nghĩa quân Lam Sơn và nhân dân hết lời ca ngợi Nguyễn Xí, xem việc lập kế lấy tên giặc không kém gì mưu của Khổng Minh dùng thuyền rơm “mượn tên” của Gia Cát Lượng trong trận Xích Bích thời Tam Quốc. Trong 10 năm kháng chiến gian khổ, Nguyễn Xí cùng đàn chó của mình tham gia nhiều trận đánh quan trọng như cuộc vây hãm thành Đông Quan, hạ thành Xương Giang, hay như chiến dịch tiêu diệt và bắt sống gần 10 vạn quân Minh sang tăng viện năm Đinh Mùi (1427).
Đánh giá về Nguyễn Xí, vua Lê Thánh Tông từng viết trong sách sử: “Khí độ trầm lắng mà hùng mạnh, độ lượng lớn mà cương nghị hơn người; giúp Cao Hoàng (Lê Lợi) khi mở nước trăm trận gian nan, phò Tiên Khảo (Lê Thái Tông) giữ giang sơn, hết lòng giúp rập; ra ngoài thì trọn chức tướng võ, vào trong thì vẹn phận tướng văn, nghĩa tôi con thật khó có ai sánh kịp”. Khép mình theo đạo, hồn nhiên như ngọc chẳng khoe tươi. Nghiêm nghị ở triều, lẫm liệt như thanh gươm mới luyện. Trăm quan nể trọng phong thái. Bốn biển ngưỡng mộ uy danh...
Năm 1465, sau khi Nguyễn Xí qua đời, nhà vua vô cùng thương tiếc đã truy tặng Nguyễn Xí tước “Thái Sư Cương Quốc Công, đặc ai khai quốc, Thụy Nghĩa vụ”. Thi hài của ông đã được nhà vua cho bảo quản ở Điện Kính Thiên, và tổ chức lễ tang theo nghi lễ như một quân vương, sau đó chuyển linh cữu về quê nhà nay là xã Nghi Hợp mai táng và giao cho con cháu dòng họ và nhân dân quê nhà lập đền thờ phụng, khắc văn bia tưởng nhớ muôn đời. Năm 1990 đền thờ Cương Quốc Công Nguyễn Xí được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích cấp quốc gia.