Trần Nguyên Hãn - Anh hùng dân tộc thế kỷ XV
Trần Nguyên Hãn xuất thân trong gia đình dòng dõi, cháu nội của Đại tư đồ Trần Nguyên Đán và là cháu sáu đời của Thái sư Trần Quang Khải. Ông sinh ngày 1/2/1386 tại làng Gốm, trang Sơn Đông, huyện Lập Thạch, phủ Tam Đới, trấn Sơn Tây (nay là xã Sơn Đông, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc), trong thời kỳ gia đình trốn chạy hoạ diệt tộc. Chào đời chẳng bao lâu, cha ông là cụ Trần Án bị tay chân Hồ Quý Ly truy bắt và giết hại. Bà Lê Thị Hoàn - mẹ ông một mình tần tảo nuôi dạy con nhỏ.
Tháng 2/1410, Trần Nguyên Hãn bí mật chiêu tập thanh niên trai tráng trong vùng tổ chức luyện quân, lập căn cứ tại rừng Thần, ao Tó, đầm Trạch (nay gọi là đầm Đa Mang) thuộc hai xã Sơn Đông, Văn Quán để chờ thời cơ đánh giặc cứu nước.
Trong một trận càn của giặc vào làng, chúng bắt bà Hoàn và nhiều người khác đem giết. Ông đã cải trang, đột nhập vào giết chết tên huyện quan tay sai chỉ điểm Trần Thiêm Ích ngay tại nhà hắn, loại trừ cho dân một tên phản quốc hại dân. Một đêm khác, ông dẫn đầu nghĩa quân rừng Thần đánh diệt thành Tam Giang, làm chủ cả vùng Bạch Hạc khiến quân Minh phải kinh hồn bạt vía.
Cuối năm 1415, Trần Nguyên Hãn cùng Nguyễn Trãi trốn vào Thanh Hóa tìm gặp Lê Lợi. Nguyễn Trãi dâng “Bình Ngô sách”, được Lê Lợi mừng rỡ đón nhận và phong ông làm Hàn lâm thừa chỉ học sĩ coi việc soạn thảo văn thư, chiếu hịch, tham dự bộ tham mưu. Trần Nguyên Hãn xin về quê dẫn quân vào gia nhập nghĩa quân Lam Sơn.
Gần tết năm Mậu Tuất (1418), Trần Nguyên Hãn đem hai trăm quân tinh nhuệ của nghĩa quân rừng Thần cùng hơn trăm ngựa chiến vào tụ nghĩa. Trần Nguyên Hãn đã dâng Lê Lợi thanh bảo kiếm của Tướng quốc Thái sư Trần Quang Khải để tỏ rõ một lòng một dạ phò Lê Lợi chống giặc cứu nước. Vốn đã biết tiếng về Trần Nguyên Hãn, Lê Lợi xếp ông vào bộ tham mưu, nằm trong bộ “ tứ trụ phù Lê” của cuộc khởi nghĩa và giao cho ông việc rèn luyện nghĩa quân.
Kể từ đó, với tài thao lược của mình, ông đã giúp Lê Lợi xây dựng phát triển lực lượng và trực tiếp lãnh đạo nghĩa quân tiến hành nhiều trận đánh lớn, giành nhiều thắng lợi quan trọng góp phần giải phóng đất nước khỏi ách đô hộ của giặc Minh sau này. Điển hình là các chiến công:
Giải phóng Tân Bình, Thuận Hoá: Tháng 8/1425, Trần Nguyên Hãn, lúc này đã được phong chức Tư đồ), đã cùng các tướng lĩnh xuất quân đánh chiếm hai trấn Tân Bình và Thuận Hoá (các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên ngày nay). Trong vòng 10 tháng, ông đã chỉ huy giải phóng toàn bộ vùng Tân Bình – Thuận Hóa, xây dựng thành hậu phương lớn vững chắc cho nghĩa quân. Hơn hai vạn trai tráng tình nguyện gia nhập nghĩa quân. Thế và lực của nghĩa quân Lam Sơn phát triển lên một bước rất cao khiến giặc Minh ngày càng lâm vào thế bị động.
Chiến thắng Đông Quan: Cuối tháng 10/1426, Trần Nguyên Hãn theo Lê Lợi ra đánh miền Bắc. Ngày 22/11/1426, đợt công phá thành Đông Quan bắt đầu với lực lượng tấn công được chia thành 3 cánh: Một cánh do Đinh Lễ chỉ huy, gồm 1 vạn quân tấn công vào cửa Tây; Cánh trung tâm do Lê Lợi đích thân đốc xuất tấn công vào cửa Nam; và Cánh quân thủy tấn công vào cửa Đông giao cho Trần Nguyên Hãn và Bùi Bị. Trần Nguyên Hãn đem 100 thuyền theo sông Lung Giang (sông Đáy) ra cửa Hát Giang rồi thuận sông Hồng tiến về Đông Bộ Đầu (dốc Hàng Than ngày nay) đánh tan đội thủy quân địch bắt hơn 100 chiến thuyền giặc, cắt đứt cầu nối Hà Nội - Gia Lâm đồng thời phối hợp đập tan đạo quân của tướng Phương Chính bảo vệ vòng ngoài của thành Đông Quan. Vương Thông phải rút vào cố thủ trong thành Đông Quan, xin vua Minh cho quân ứng cứu. Sau trận này ông được phong Thái úy là chức quan cao nhất trong hàng ngũ tướng lĩnh.
Hạ thành Xương Giang: Xương Giang là một thành lớn kiên cố, thuộc vùng đất làng Đông Nhan, xã Thọ Xương (nay là xã Xương Giang, thành phố Bắc Giang) cách thành Đông Quan chỉ khoảng 50 km, nằm án ngữ ngay trên đường thiên lý từ Quảng Tây tới Đông Quan. Vị trí quân sự chiến lược này khiến thành này trở thành mục tiêu trọng yếu phải hạ bằng mọi giá trước khi quân Minh nhập Việt. Từ cuối năm 1426, thành Xương Giang đã bị nghĩa quân Lam Sơn vây hãm, nhiều tướng tổ chức hơn 30 trận công thành song đều thất bại, Nguyễn Trãi hai lần viết thư dụ hàng cũng không đem lại kết quả.
Tháng 9/1427, được tin viện binh địch đã đến gần, Lê Lợi giao cho Trần Nguyên Hãn lên trực tiếp chỉ huy với nhiệm vụ phải hạ được thành Xương Giang. Sau khi xem xét tình hình, ông cho đào công sự từ các khu rừng lân cận, đào hầm ngầm từ ngoài vào trong thành và huy động dân chúng các làng xung quanh tham gia giúp đỡ nghĩa quân. Đêm mồng 8/9/1427, ông mở cuộc tấn công tổng lực, nội công ngoại kích, bốn mặt cùng đánh. Chưa đầy một canh giờ toàn bộ quân địch bị tiêu diệt, các tướng giặc đều bị chết hoặc bị bắt. Hai tên tướng chỉ huy việc giữ thành là Lý Nhậm và Kim Dận phải nhảy xuống thành tự tử.
Được tin thắng trận, Lê Lợi đã vui mừng thốt lên với lời cảm phục: “Đại tư đồ Trần Nguyên Hãn đã không phụ lòng ta. Tài cầm quân của Đại tư đồ quả là bản triều không ai sánh được. Ta không ngờ thắng nhanh đến thế!”. Sau này, trong sách Đại Việt thông sử Lê Quí Đôn cũng viết: “Có thể nói trong lịch sử chống ngoại xâm, đây là lần hiếm hoi có một trận thắng của quân ta triệt hạ được một thành trì quan trọng có số quân lớn. Có lẽ thành công của chiến thắng Xương Giang chỉ đứng sau sự kiện Lý Thường Kiệt hạ thành Ung Châu”.
Tiêu diệt quân tiếp viện, buộc quân Minh ký hoà ước rút về nước: Sau khi hạ thành Xương Giang, Trần Nguyên Hãn tiếp tục nhận lệnh lên biên giới Lạng Sơn đánh chặn cánh quân tiếp viện của Liễu Thăng. Với chức vị Thái úy, Trần Nguyên Hãn là tướng đầu triều trên chiến trường, trực tiếp thị sát trận địa và vạch phương án phối hợp chiến đấu với các cánh quân của Trần Lựu, Lê Sát, Lưu Nhân Chú, Đinh Liệt…
Liễu Thăng chết chém cùng 1 vạn quân tại gò Mã Yên, thêm 1 vạn quân Minh bỏ thây tại trận Cần Trạm, khoảng 1 vạn nữa thiệt mạng trên đường từ Cần Trạm tới Phố Cát và Binh bộ Thượng thư Lý Khánh tự vẫn. Lại hay tin thành Xương Giang đã mất, quân Minh đành đắp luỹ, co cụm trên một cánh đồng trống trải cách thành khoảng 3 km.
Dưới sự chỉ đạo của Trần Nguyên Hãn, ngày 3-11-1427 nghĩa quân Lam Sơn bắt đầu mở trận tổng công kích, đồng thời chặn đường rút quân và triệt đường tải lương của giặc. Điều này đóng vai trò lớn trong thắng lợi giết năm vạn quân, bắt sống ba vạn quân và 300 tướng lĩnh nhà Minh.
Chiến thắng Chi Lăng - Xương Giang là đòn quyết định cuối cùng đập tan hoàn toàn ý chí xâm lược của nhà Minh, hoàn thành nhiệm vụ giải phóng dân tộc. Vương Thông thấy không còn con đường nào khác, đành phải nhận giảng hòa. Ngày 16/12/1427, hai bên tổ chức hội thề ở phía Nam thành Đông Quan trên gò Nam Phụ (ở phố Thợ Nhuộm đối diện với di tích nhà tù Hỏa Lò ngày nay) để quân Minh chính thức tuyên bố rút quân về nước.
Tháng 3/1428, tại đại hội định công ban thưởng Trần Nguyên Hãn được gia phong “Tả tướng quốc, Bình chương quân quốc trọng sự, Khu mật đại sứ”, được cấp 114 mẫu ruộng. Vốn là người có tầm nhìn rộng lớn và hiểu biết sâu sắc, nên chỉ ít lâu sau khi nhận chức Tả tướng quốc, cuối năm 1428, ông xin từ chức về nghỉ tại quê nhà.
Về quê, Ông liền bắt tay vào việc vận động phát triển nghề gốm, đẩy mạnh giao thương bằng thuyền buôn lớn, động viên thanh niên luyện tập võ nghệ, rèn luyện sức khỏe phát huy truyền thống quê hương. Nhưng những việc làm tốt đẹp này của ông đã bị bọn gian thần đặt điều vu cáo thành “có ý đồ làm phản”.
Ngày 30/3/1429, Vua Lê Lợi sai 42 lực sĩ xá nhân đi bắt Trần Nguyên Hãn về triều hỏi tội. Trên đường về Thăng Long, thuyền vừa đến bến Đông Hồ trên dòng sông Lô, ông ngửa mặt lên trời khấn rằng: “Tôi với Hoàng thượng cùng mưu cứu nước cứu dân. Nay sự nghiệp lớn đã thành, Hoàng thượng nghe lời dèm pha mà hại tôi. Xin Hoàng thiên biết cho!” rồi ông tự trầm mình.
26 năm sau (1455), Trần Nguyên Hãn được vua Lê Nhân Tông xuống chiếu minh oan, trả lại ruộng đất, của cải cho con cháu ông, ra lệnh phục chức và truy phong ông là “Phúc thần”, cho gọi con cháu ra làm quan nhưng không ai ra. Nhân dân tôn phong ông hiệu “khai quốc nguyên huân”. Đời nhà Mạc, ông được truy phong là “Tả tướng quốc trung liệt đại vương”. Đời nhà Nguyễn, năm Thiệu Trị thứ sáu (1846), triều đình ban sắc phong “Tuần hương lương trực Tả tướng quốc Trần phủ quân chi thần”.
Sau khi được vua Lê Nhân Tông xuống chiếu minh oan, người dân Sơn Đông đã xây đền thờ ông ngay trên nền nhà cũ, gọi là đền “Trần Tả Tướng”, còn có tên là “Đền Quốc Công”.
Ngoài ra đền thờ ông còn có ở thôn Đức Lễ, xã Văn Quán, nơi có căn cứ Rừng Thần cũ; ở làng Phan Lãng, xã Cao Phong, nơi lập trang trại đầu tiên của gia đình ông và ở núi Côn Sơn, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương trong cụm di tích đền thờ Trần Nguyên Đán, Nguyễn Trãi, Trần Nguyên Hãn. Tại Chi Lăng, nhân dân tỉnh Lạng Sơn cũng đã lập viện bảo tàng Trần Nguyên Hãn.
Hội thảo về thân thế, sự nghiệp Đức Tổ Trần Nguyên Hãn tại huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phú năm 1988 kết luận: “Ông Trần Nguyên Hãn là một nhà yêu nước nồng nàn, sáng suốt, thức thời, biết gắn quyền lợi của tông tộc với quyền lợi của dân tộc trong thời đại mà đất nước lâm nguy trước nạn ngoại xâm.
Lòng yêu nước, đức nhân ái, vị tha, sự nghiệp quân sự tài ba xuất sắc, nghệ thuật quân sự tài tình đã đem lại thắng lợi có ý nghĩa chiến lược, góp phần quyết định của cuộc giải phóng dân tộc, khôi phục giang sơn. Tất cả những cái đó đã qui định nên danh hiệu anh hùng dân tộc của ông mà nhân dân tôn thờ, Tổ quốc ghi công”.
