Chí sỹ yêu nước Đặng Thái Thân
Theo sử liệu, Đặng Thái Thân sinh năm 1873, tên hiệu là Ngư Hải, người làng Mỹ Chiêm, huyện Nghi Lộc (nay là xã Nghi Phong, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An), trong một gia đình nhà Nho làm nghề bốc thuốc chữa bệnh. Ông thông minh học giỏi, đỗ Đầu xứ nên gọi Đầu Xứ Đặng, là học trò và đồng chí của chí sỹ Phan Bội Châu.
Tháng 5/1904, hội Duy Tân được thành lập, bầu Kỳ Ngoại hầu Cường Để làm chủ tịch. Các thành viên chính thức của Hội gồm Phan Bội Châu, Đặng Thái Thân, Nguyễn Hàm, Trình Hiền, Lê Vũ, Đặng Tử Kính và hơn 20 hội viên khác. Trong Hội, Đặng Thái Thân giữ vai trò trọng yếu, là cánh tay đắc lực của Phan Bội Châu, đặc trách các công việc của Hội từ địa bàn Huế trở ra.
Khi Phan Bội Châu xuất dương đưa học sinh sang Nhật, thì Ông là người trực tiếp lãnh đạo phong trào ở trong nước. Thường xuyên vào Nam ra Bắc tuyên truyền vận động nhân dân hưởng ứng công cuộc Duy Tân, vận động thanh niên du học; gặp gỡ vận động các sỹ phu, các nhà Nho yêu nước tham gia hoạt động và giúp đỡ phong trào; gây dựng ngân quỹ, tích trữ kho lương, mua sắm vũ khí, chuẩn bị lực lượng cho công cuộc kháng chiến giải phóng quê hương đất nước. Ông cũng thường bí mật sang Trung Quốc, Nhật Bản gặp Phan Bội Châu để bàn bạc, thống nhất chủ trương của Hội, phối hợp nhịp nhàng các hoạt động trong và ngoài nước.
Tháng 9/1908, chính phủ Nhật thi hành hiệp ước Pháp - Nhật, ra lệnh giải tán Đông Á đồng văn thư viện và Cống hiến hội, trục xuất du học sinh ra khỏi đất Nhật. Thời gian này, phong trào Đông Du ở trong nước cũng bị chính quyền thực dân Pháp đàn áp mạnh, Đặng Thái Thân phải rút vào núi tạm lánh.
Đêm 1/2/1910, Đặng Thái Thân âm thầm về làng Phan Thôn (nay là xã Nghi Kim, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An) thì bị tố giác. Trước tình thế nguy biến, để bảo vệ tài liệu mật và kiên quyết không để giặc bắt, cụ trở súng tự sát sau khi bắn chết 2 tên tay sai của địch. Lúc này, Đặng Thái Thân mới tròn 37 tuổi. Thực dân Pháp đã cho kéo lê thi thể ông từ huyện Nghi Lộc về thành phố Vinh.
Khâm phục ý chí kiên cường và đức hy sinh cao cả của Đặng Thái Thân nên nhân dân đã bí mật an táng ông ở thành phố Vinh. Về sau, cụ Phan Bội Châu đã đưa hài cốt của cụ Đặng Thái Thân về chôn cất ở quê vợ tại cánh đồng Bầu Nón, làng Thanh Thủy (nay là xã Nam Thanh, huyện Nam Đàn).
Cái chết oanh liệt của Đặng Thái Thân là một tổn thất to lớn cho tổ chức, cho phong trào, gây niềm cảm kích lớn trong đồng bào và đồng đội. Cụ Huỳnh Thúc Kháng đề cao ông: “Người khảng khái, trầm tĩnh, học vấn uyên bác, đởm thức hơn người; cái năng lực gánh nặng đi đường xa không lộ ra ngoài, không phải là người đồng chí tâm giao thì không ai biết là người thế nào. Cụ Sào Nam ở ngoài, sau Tây Hồ và Tiểu La bị đày, mà trong khoảng vài năm phong trào Đông học còn ảnh hưởng lừng lẫy không dứt, chính nhờ sức Ngư Hải (Đặng Thái Thân). Trong miền Nam thì có Sơn Tẩu (Đỗ Đăng Tuyển) và Nam Xương (Thái Phiên). Từ khi Ngư Hải mất, cụ Sào Nam như mất cánh tay, cái dây liên lạc trong ngoài bị đứt đoạn” (trích Thi tù tùng thoại).
Trong tác phẩm Ngục Trung Thư, Phan Bội Châu nói về tri kỷ Đặng Thái Thân: “Đặng quân vốn người hăng hái gan dạ, nhân phẩm lại cao, trải mười năm vừa là thầy vừa là bạn tôi“. Tiếc thương người đồng chí trung kiên, trợ thủ đắc lực của mình, cụ Phan Bội Châu còn soạn 2 văn bia ca ngợi khí tiết Đặng Thái Thân gắn trên mộ ông ở quê vợ. Trên bia 1 có ghi rõ chi tiết “Ông hy sinh oanh liệt vào ngày mùng 01 tháng 2, năm Canh Tuất (1910). Hóa Rồng”, phải chăng đây là lời “tiên tri” của cụ Phan. Bởi rằng, như cụ Nguyễn Cao - một chí sỹ yêu nước cận đại cùng thời, cụ Đặng Thái Thân cũng đã về trời và giữ những trọng trách trong thế giới tâm linh nước Việt, vẫn ngày ngày phù hộ, độ trì cho sự bình yên của Tổ quốc.
Để ghi nhận công ơn và tưởng nhớ đến Ông, nhân dân Nghệ An đang triển khai xây dựng một khu Lưu niệm chí sỹ yêu nước Đặng Thái Thân rộng rãi khang ở quê nhà xóm Phong Thái, xã Nghinh Phong, huyện Nghi Lộc..
