Tư duy sáng tạo

Trong các bài học Thầy dạy học trò chúng tôi, trước mỗi khi có một sự việc nào đó Thầy thường để chúng tôi đưa ra lối tư duy để giải quyết vấn đề và nhắc nhở chúng tôi rằng cần phải có lối tư duy sáng tạo, tư duy hợp lý. Vậy tư duy sáng tạo là gì? tư duy hợp lý là gì? là câu hỏi thôi thúc tôi đi tìm câu trả lời. Qua quá tình tìm hiểu và nghe được bài giảng của một vị Giáo sư tại Việt Nam, tôi xin tổng hợp lại một số kiến thức về tư duy và tư duy sáng tạo để mọi người cùng tham khảo

Nhà bác học Blaise Pascal người pháp (sinh 1623 mất 1662) tại thế kỷ 17, trong cuộc đời nghiên cứu khoa học của mình đã từng đưa ra câu nói nổi tiếng đó là: con người là một sinh vật hết sức mong manh, hết sức là phù du trong cái thế giới bao la này, thời đó con người chưa lên được mặt trăng, chưa biết được vũ trụ có từ bao giờ, mà ông đã ví rằng con người giống như một cây sậy biết suy nghĩ. Hàm ý rất sâu sắc về cây sậy là một loài cây rất là mong manh trong thế giới tự nhiên này, nhưng nó đứng vững được, tồn tại được trên trái đất này là nhờ biết suy nghĩ.

Sau đó một thời gian cũng trong thế kỷ này một nhà bác học người pháp khác đó là René Descartes (sinh 1596 mất 1650) cũng có một câu nói rất nổi tiếng đó là: Tôi suy nghĩ tức là tôi tồn tại, hay là tôi tư duy tức là tôi tồn tại, có nghĩa con người khác ở tất cả loài động vật khác ở chỗ là biết suy nghĩ hay là biết tư duy. Câu nói của ông cũng là câu nói cửa miệng của các nhà triết học từ xa xưa đến nay hàm ý nghĩa hết sức sâu sắc đó là trong cái vũ trụ bao la này thì cái quy luật phát triển của vũ trụ này dần dần chúng ta mới được biết đến, nhưng càng biết sâu thì càng khó giải thích rất nhiều các hiện tượng. Sự xuất hiện của con người để nhận thức được cái vũ trụ này là điều hết sức kỳ diệu, vũ trụ này không có sự xuất hiện con người để nhận thức thì cũng không có ý nghĩa.

Những sự vật hiện tượng không thể giải thích chứng minh được bằng khoa học thì lỗi này dồn hết cho thượng đế. Khoa học như một bình rượu ngon, chúng ta uống ngụm đầu đã thấy mê say, nhưng mà uống đến đáy bình đã thấy Chúa nằm và đang cười ở dưới. Điều đó chứng tỏ khoa học càng ngày càng phát triển thì thế giới và vũ trụ chúng ta càng ngày càng giải thích được nhiều, những hiện tượng thần bí ngày càng được gỡ ra nhưng không bao giờ hết cả, những câu hỏi: tại sao chúng ta xuất hiện trên thế giới này? tại sao có 14 hay 15 hằng số vũ trụ quy định chặt chẽ, và có cảm giác như có cái gì đó hay một ai đó lập trình sẵn những hiện tượng đó mà khoa học chưa giải thích được, không giải thích được và cũng dần dần giải thích được. Những bức màn bí ẩn của vũ trụ càng ngày càng bị gỡ hết lớp này đến lớp khác, nhưng gỡ lớp này thì lại xuất hiện màn bí ẩn lớp tiếp theo, đó cũng là thách thức rất lớn của khoa học. Như vậy khi nói đến thượng đế cùng với một lực lượng siêu nhiên nào đó thống trị thế giới này, điều khiển những quy luật mà chúng ta chưa biết được hết thì chúng ta có thể tin được

1. Phân biệt giữa suy nghĩ và tư duy

Suy nghĩ là hoạt động tinh thần trên cơ sở các phản ứng tâm sinh lý hay phản ứng hóa học xảy ra trong bộ não con người. Suy nghĩ này nhiều khi không có mục tiêu nào, chủ đích nào và cũng không có phương pháp suy luận nào

Ví dụ: hiện tượng con người mất ngủ ban đêm và thường xuyên nằm suy nghĩ lan man hết chủ đề này đến chủ đề khác mà không có mục đích gì thì đó là suy nghĩ

Tư duy khác với suy nghĩ: tư duy là suy nghĩ một cách có chủ đích hết sức sâu sắc và có phương pháp để giải quyết một vấn đề nào đó, nhận thức được nó, lý giải nó, lựa chọn cái ứng xử của mình.

Động thực vật bình thường không có bộ não nhưng trong rất nhiều trường hợp dường như vẫn có một suy nghĩ nào đó, một số loài có não nhưng không đủ phát triển như tinh tinh, vượn, chó đôi khi cũng có suy nghĩ và không thể hiện ra được bằng ngôn ngữ, và ngôn ngữ rất kém phát triển

2. Phân loại tư duy: dựa vào thời đại văn minh

+ Tư duy cơ giới ( từ thế kỷ 17 đến 19) là tư duy khoa học cổ điển gắn với thời đại cơ học Newton, với cuộc cách mạng khoa học lần thứ nhất, tức là mọi thứ đều được đơn giản hóa, rồi quy nạp, rồi tất định. Trong suốt thời kỳ này người ta cho rằng khoa học đến đó là hết mức rồi, cùng đường rồi, và không còn có thể phát triển hơn được nữa, người ta tư duy theo kiểu một hệ thống lớn có thể tách ra từng thành phần nhỏ một, rồi nghiên cứu thành phần nhỏ đó, để mà hiểu hệ thống lớn, tách ra rồi quy nạp lại

+ Tư duy hệ thống (xuất hiện cuối thế kỷ 20 đến nay) là giai đoạn chuyển từ khoa học cổ điển sang khoa học hiện đại, là tư duy cơ giới chuyển sang tư duy hệ thống. Người ta thấy rằng mọi thứ nó cần phải liên kết với nhau, mọi thứ phải được xem xét toàn thể chứ không thể tách biệt ra

+ Tư duy phức hợp mọi vật không những phải hệ thống với nhau mà nó còn phải đan xen lẫn nhau, để giải quyết cái này thì phải xem xét cái toàn thể
Một trong những lối tư duy cơ giới, tư duy hệ thống làm cho chúng ta sa đà vào thời đại là mọi tri thức đều bị cắt xén ( hóa riêng, lý riêng, lịch sử riêng, sinh học riêng…). Trong tư duy phức hợp người ta gọi đó là kiến thức mù lòa, các kiến thức tách rời ra thì không bao giờ có thể hiểu một cách toàn diện được, vì vậy giờ đây các tri thức phải được liên kết với nhau một cách hết sức phức tạp

3. Phân loại tư duy: theo trình độ phát triển của lý luận

Tư duy lý luận bao gồm tư duy logic, tư duy biện chứng, tư duy phản biện, tư duy phê phán, cuối cùng là tư duy sáng tạo

+ Tư duy logic: là tư duy dựa trên logic hình thức, là một bộ môn khoa học, là bước khở đầu nhất để nhận biết khoa học và có ba đặc điểm sau:

Thứ nhất: lượng biến thành chất

Thứ hai: là sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập

Thứ ba: phép phủ định của phủ định, khi nhận thức một vấn đề nào đó đến một chu kỳ ta thấy nó sai và phủ định vấn đề đó, đề xuất ra cái mới, sau đó ta phủ định cái mà ta phủ định, cứ như thế mà tiến lên trong quá trình nhận thức

+ Tư duy biện chứng: là hệ thống tổng hợp các nguyên tắc, các yêu cầu nền tảng được đúc kết từ phép biện chứng mà trước hết là tư duy biện chứng. Trong tư duy biện chứng, bạn cần phải tuân thủ các nguyên tắc nhất định như: Nguyên tắc khách quan, nguyên tắc phát triển, nguyên tắc toàn diện, nguyên tắc mâu thuẫn, nguyên tắc phân tích lượng và chất….Những nguyên tắc, yêu cầu và phương pháp đều được rút ra từ phép biện chứng nói chung và phép biện chứng tư duy nói riêng.

+ Tư duy phản biện: hay tư duy phân tích là một quá trình tư duy biện chứng gồm phân tích và đánh giá một thông tin đã có theo các cách nhìn khác cho vấn đề đã đặt ra nhằm làm sáng tỏ và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề. Lập luận phản biện phải rõ ràng, logic, đầy đủ bằng chứng, tỉ mỉ, khách quan và công tâm

+ Tư duy phê phán: sản phẩm của tư duy phê phán là các phán đoán, tư duy phán đoán một vấn đề nào đó, tư duy phê phán dựa theo một hệ tiêu chuẩn nào đấy, mình nghĩ cái này tốt và phê phán cái kia là sai và tốt dựa theo một tiêu chuẩn nào đó. Tư duy phê phán rất nhạy cảm với bối cảnh xung quanh để tự điều chỉnh

+ Tư duy sáng tạo: sáng tạo là cái gì mới, phải rất độc đáo, khác biệt so với cái bên cạnh nó, cái trước đó

Ví dụ: từ lúc loài người coi trái đất là trung tâm, địa tâm rồi đến lúc nhận thức không phải và phát hiện ra mặt trời mới là trung tâm và trái đất chỉ là hành tinh bay quanh, tư duy đó là tư duy mới hết sức độc đáo, khác lạ

Muốn có được tư duy sáng tạo điều cần thiết phải biết hoài nghi, hoài nghi một cách lành mạnh có nghĩa là đừng tôn thờ một cái gì đó vĩnh cửu là không có thể thay đổi được, cái gì cũng thay đổi được theo thời gian, đặc biệt là vấn đề xã hội học, những gì liên quan đến cuộc sống của con người. Như vậy ai không có tinh thần hoài nghi chắc không bao giờ có sáng tạo được, tôi phải nghi cái tôi đang dùng đây chưa chắc đã hay nhất, tốt nhất, cái mà tôi đang đọc đây không phải là chân lý. Trong gốc rễ của đạo phật có dậy là đừng tin bất cứ cái gì một cách tuyệt đối

Trong đạo nho Vô ý: là trong đầu mình nên để trống lại một khoảng để tiếp thu cái mới vào để chấp nhận những ý tưởng mới. Vô cố: là đừng cố chấp vào một cái gì cả. Vô chấp: là không lên gắn chặt vào một cái gì cố định, không nên bài bác tuyệt đối một cái gì. Vô ngã: không coi mình là nhất thiên hạ, không thể thay được, mà coi mình không là gì cả mà là vô thường. Bốn cái tinh thần vô ý, vô cố, vô chấp, vô ngã là những tinh thần hết sức khai phóng để mà hoài nghi để nhận thức được những cái mới và vậy sáng tạo là phải có những tinh thần trên như vậy

Tư duy sáng tạo còn có đòi hỏi là phải biết kết nối những cái đã biết, càng nhiều bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu

4. Muốn sáng tạo phải có trực giác

Nhà toán học người pháp Henri Poincaré một trong những người có tư tưởng vượt trên thời đại đã có những câu phát biểu ý nói là muốn sáng tạo thì phải có trực giác, chứ không phải chỉ có mớ tư duy lý luận. Nhờ tư duy logic thì chúng ta chứng minh nhưng nhờ trực giác thì chúng ta khám phá, ai không có trực giác thì không ngộ ra được, cảm nhận được

Cũng với tinh thần như thế nhà bác học Albert Einstein phát biểu như sau: tư duy trực giác là ngộ ra được, tự nhiên thấy bừng tỉnh ra được, cảm nhận thấy. Tư duy trực giác là quà tặng thiêng liêng của thượng đế, còn tư duy lý luận ( gồm tư duy logic, biện chứng, phản biện, phê phán, sáng tạo) là tên đầy tớ trung thành, chúng ta đang tạo ra một xã hội tôn thờ tên nô lệ mà bỏ qua mất quà tặng thiêng liêng. Có nghĩa thời đại của ông thấy quá sùng bái những cái được gọi là tri thức khoa học được kiểm nghiệm, được thực chứng bằng tư duy lý luận, có nghĩa là những gì tôi chứng minh được, tôi phải lý giải được thì tôi mới tin. Tất cả những điều đó chỉ là tên đầy tớ trung thành để mình vận dụng nó, sử dụng nó để lý giải cái mà mình ngộ ra được

Như vậy trong tư duy sáng tạo thì trực giác là rất lớn, trực giác đó có thể gọi là những thiên kiến của các nhà tư tưởng lớn người ta chưa chứng minh được sau đấy người ta mới dùng tên nô lệ trung thành để chứng minh. Chỉ có độc lập trong tư duy, khai phóng mới có trực giác được, đè nén cái đó thì không bao giờ có trực giác được

Ở phương đông phát triển chậm hơn phương tây là do có tư duy trực giác mà không có tên đầy tớ trung thành, ở phương đông không phát triển tư duy lý luận, cho nên những cái mà Phật đã ngộ ra, Khổng Tử đã ngộ ra thì không phát huy được

5. Sự thăng hoa trong tư duy

Trong sáng tạo làm sao để có những giây phút thăng hoa, và những phút thăng hoa ấy ở trình độ cao là nó biến trực giác thành những cái lý luận hiện thực của mình. Có nghĩa là trong công việc của mình tự dưng có những giây phút bừng tỉnh, ngộ ra được những việc mà mình không bao giờ nghĩ tới. Nói về sự thăng hoa trong tư duy chúng ta biết rằng Nhà thơ Hoàng Cầm đã nói về bài thơ “Bên kia sông Đuống” như sau: bài thơ ra đời trong hoàn cảnh ông thắp một ngọn đèn trong một cái lều nằm co ro và tự nhiên có ai đọc vào tai mình để viết lên những câu thơ hay đó, những câu thơ đó không thể nghĩ ra trước được mà chỉ có những giây phút thăng hoa mới có.

Không có những suy ngẫm liên tục, lâu dài, kiên trì và định hướng thì sẽ không có những phút thăng hoa, nhưng nếu không có những phút thăng hoa thì tất cả những cố gắng trước không thành những tác phẩm lớn được

6. Tư duy vô thức

Khái niệm về ý thức là những gì ta kiểm soát được, còn vô thức với những sáng tạo lớn, nhất là trong lĩnh vực nghệ thuật từ tư duy vô thức mà ra, nó ở đâu đấy trong não bộ mình. Vô thức có nghĩa là không kiểm soát được, tự nhiên nó nảy ra một cái ý tưởng và người ta thể hiện được nó ra bằng cái mà người ta không khống chế được. Những người trải qua những tác động mãnh liệt vào não bộ như chết đi sống lại, hoặc có một khuyết tật bẩm sinh nào đó, hoặc do tu luyện có khả năng đạt được tư duy vô thức. Đó là những người có khả năng đặc biệt như khả năng chữa bệnh không dùng thuốc, tìm mộ từ xa…Những cái liên quan đến vô thức, nó nằm trong tiềm thức sau đó mới trở thành ý thức người ta